Autor: sk

Dzi­siaj, po kil­ku­na­stu mie­sią­cach, skoń­czy­łem czy­tać „Archi­pe­lag GUŁag” Alek­san­dra Soł­że­ni­cy­na. Zaję­ło mi to bli­sko pół­to­ra roku; jed­nak nie dla tego, że książ­ka jest sła­ba – wręcz prze­ciw­nie, jest świet­na. Nie nale­ży jed­nak do lek­tur, któ­re moż­na by łyk­nąć „na raz”. A poza tym, w cią­gu roku aka­de­mic­kie­go mam bar­dzo mało cza­su na czy­ta­nie albo gdy już czas mam, to czę­sto nie mam weny.

Ze szko­ły każ­dy coś tam o łagrach wie; podob­nie, jak każ­dy coś tam wie o lagrach. W cią­gu swo­jej nauki dwu­krot­nie czy­ta­łem „Inny świat” Gusta­wa Her­lin­ga-Gru­dziń­skie­go. „Archi­pe­lag” poka­zu­je jed­nak tę pro­ble­ma­ty­kę w zupeł­nie innym uję­ciu i w inny spo­sób. Książ­ka Her­lin­ga-Gru­dziń­skie­go, to wspo­mnie­nia jej auto­ra, ze sto­sun­ko­wo krót­kie­go poby­tu na Sybe­rii (krót­kie­go, choć jed­nak dla wie­lu więź­niów wystar­cza­ją­ce­go, by zakoń­czy­ła się dla nich śmier­cią). W „Innym świe­cie” opi­sa­ne jest życie w jed­nym obo­zie; nie brak tam szcze­gó­ło­wych opi­sów, nie­rzad­ko okrut­nych, wzbu­dza­ją­cych tyle emo­cji, co „Meda­lio­ny” Zofii Nałkowskiej.

Obo­zy u Alek­san­dra Soł­że­ni­cy­na wyglą­da­ją zupeł­nie ina­czej. Rosja­nin opi­su­je je w spo­sób dosyć cynicz­ny, świa­dom tego, że „jego nic już nie zdzi­wi”. Karę dzie­się­ciu lat obo­zu nazy­wa dychą, a dwu­dzie­stu pię­ciu lat – ćwia­rą. Jego histo­rie, opar­te na zezna­niach dzie­siąt­ków świad­ków, są zupeł­nie nie do poję­cia. No i są spi­sa­ne z per­spek­ty­wy Rosja­ni­na, oby­wa­te­la Związ­ku Radziec­kie­go, któ­ry miał zupeł­nie inne cele i marze­nia, niż uwię­zie­ni z pod­bi­tych w cza­sie II woj­ny świa­to­wej państw. Naj­waż­niej­sze jest jed­nak to, że „Archi­pe­lag” nie jest tyl­ko opi­sem wspo­mnień jed­ne­go czło­wie­ka; „Archi­pe­lag”, to praw­dzi­wa epo­pe­ja, wła­ści­wie monu­men­tal­ny repor­taż, w szcze­gó­łach przed­sta­wia­ją­cy pano­ra­mę obo­zo­we­go „życia” i całe­go sys­te­mu ter­ro­ru od jego powsta­nia po rewo­lu­cji paź­dzier­ni­ko­wej, aż do lat 60. XX wie­ku. Soł­że­ni­cyn pisze nie tyl­ko o wła­snych prze­ży­ciach, ale sze­ro­ko oma­wia uwa­run­ko­wa­nia poli­tycz­ne i praw­ne ZSRR, ana­li­zu­jąc sys­tem GUŁa­gu z każ­dej strony.

Alek­san­der Soł­że­ni­cyn „Archi­pe­lag GUŁag 1918 – 1956. Pró­ba docho­dze­nia lite­rac­kie­go” – trzy tomy, sie­dem czę­ści (Александр  Солженицын – Архипелаг ГУЛАГ. Опыт художественного исследования)

Listo­pad roz­po­czą­łem od wizy­ty w kinie na fil­mie „Ida”, któ­ry był tak dłu­go rekla­mo­wa­ny w radiu, inter­ne­cie i gaze­tach (wg „Poli­ty­ki” – wybit­ny), że w koń­cu ule­głem i uda­łem się na seans. Poprzed­nim razem w kinie byłem chy­ba w stycz­niu (w każ­dym razie padał wte­dy jesz­cze śnieg) na „Lin­col­nie”.

Film opo­wia­da o mło­dej nowi­cjusz­ce wycho­wa­nej w klasz­tor­nym sie­ro­ciń­cu, któ­ra na pole­ce­nie swo­jej prze­ło­żo­nej, przed przy­ję­ciem ślu­bów wie­czy­stych, uda­je się do swo­jej jedy­nej żyją­cej krew­nej. Od niej, pro­wa­dzą­cej dosyć roz­ryw­ko­wy tryb życia sędzi, dowia­du­je się o histo­rii swo­jej rodzi­ny i razem z nią wyru­sza szu­kać swo­ich korzeni.

Film przede wszyst­kim poru­sza asce­tycz­ną reali­za­cją: mini­ma­li­stycz­ny­mi zdję­cia­mi, wła­ści­wie bra­kiem muzy­ki, wyjąt­ko­wo pla­stycz­ny­mi uję­cia­mi. Jest czar­no-bia­ły i nie jest pano­ra­micz­ny. Moim zda­niem była to praw­dzi­wa uczta dla oczu, boha­te­ro­wie fil­mo­wa­ni nie­raz z nie­ty­po­wych pozy­cji, uka­za­ni w nie­ocze­ki­wa­ny spo­sób. Cie­ka­wie zosta­ło przed­sta­wio­ne życie w klasz­to­rze lat 60. Naj­cie­kaw­szą posta­cią jest jed­nak gra­na przez Aga­tę Kule­szę ciot­ka Idy, czy­li Wan­da Gruz. Nie da się jej jed­no­znacz­nie oce­nić: z jed­nej stro­ny chce pomóc Idzie i szyb­ko do niej się przy­wią­zu­je, pomi­mo począt­ko­wej nie­chę­ci; z dru­giej zaś – jak sama przy­zna­ła – była pro­ku­ra­to­rem oskar­ża­ją­cym w pro­ce­sach poli­tycz­nych cza­su sta­li­ni­zmu. I – jak się zda­je – wyko­ny­wa­ła tę pra­cę z przekonaniem.

Film jest krót­ki, ale nie­raz zaska­ku­je zwro­ta­mi w fabu­le. War­to zobaczyć.